Izvor fotografije: Anton Watman / Shutterstock.com
U Statutu grada Kotora iz XIV vijeka ribarstvo je istaknuto kao jedno od najvažnijih poslova kojima se lokalno stanovništvo bavi, a iz svih ranijih i kasnijih pisanih tragova, jasno se vidi da je ova praiskonska ljudska djelatnost bila prioritetna za opstanak pojedinca, porodica i čitavog društvenog bića. Jer, ribarstvo (ribanje) nikada nije bilo samo egzistencijalna rabota, nego je imalo svoj širi društveni i socijalni značaj. Predstavljalo je način života, a to znači i filozofiju čovjekovog mjesta u lancu ishrane, trgovačku djelatnost, kulturološki obrazac, pa konačno i njegovu najvidljiviju vezu sa morem, kao izvorom života ovdašnjeg mediteranskog društva.
Dolaskom Republike Venecije (Mletačke), na samom početku njene vladavine ovim krajevima, 1409. godine, bokeljski ribari su djelovali pod upravom venecijanskih Tribuna. Njima je dat važan društveni status, propisana su pravila ribanja, socijalne beneficije, uslovi trgovanja, dužnosti i određene privilegije. I to je trajalo sve do pred kraj XVIII vijeka.
Čitavih sedamdeset godina kasnije, Austrijsko društvo za ribu i morsko ribarstvo (Società Austriaca di pesca e piscicultura marina), osnovano 15. novembra 1867., donijelo je 10. februara 1888. Statut društva u Trstu, radi promovisanja i unapređenja ribarstva.
Istorijske činjenice govore da je prvi Poljodjelski zavod (škola) u ovom regionu otvoren 16. januara 1887. u Gružu, dubrovačkoj luci, koji je imao zadatak proučavanja ribarstva, gdje su istraživali „Poznatije ribe morske i vodene“, „Prirodno i vještačko razmnožavanje riba“, “Sušenje, soljenje i pripremanje ribe u ulju” i slične ribarske discipline.
Kasnije dokumenta o ribarskoj djelatnosti u Boki Kotorskoj (od XIX vijeka) su rijeđa. Pisana dokumenta ostavio je sveštenik Savo Nakićenović u knjizi „Boka“, kao i kapitalno djelo „Historija pomorstva i ribarstva Crne Gore do 1918. godine“ kapetana Franetovića.
U svim zapisima iz bliže i dalje prošlosti o ribarstvu, govori se uvijek o tradicionalnim drvenim ribarskim barkama u Boki, čiji značaj je danas potpuno zanemaren, mada ih u kontekstu njegovanja starih zanata Evropska komisija tretira sa posebnom pažnjom i izdašnim budžetima.
U bokokotorskom zalivu danas, u tradicionalnim mandraćima mogu se vidjeti ribarske barke, a neke od njih starije su od vijeka (na primjer, gajeta Ljuba Paskovića, iz 1860. godine).
Osim ribarskih družina, u prošlosti su postojale i ribarske zadruge, i to u skoro svakom ribarskom naselju. Zadruge su se osnivale na osnovu pravila i propisa koji su tada bili na snazi i imale su od 15 do 50 članova. Nakon Drugog svjetskog rata, osnovan je Savez ribarskih zadruga, sa sjedištem u Herceg-Novom. Kasnije, 1963. su ove zadruge postale „osnovne organizacije udruženog rada“ a jedna od najvećih je bila OOUR Južni Jadran u Bigovi koja je poslovala u okviru velike državne firme “Industrijaimport” iz Titograda.
Tokom novije istorije, so za soljenje ribe najprije se nabavljala iz Dalmacije a kasnije iz ulcinjske solane. Još za vrijeme Austro-Ugarske se propisima određivala količina soli po opštinama. Osim za ishranu lokalnog stanovništva, slana riba je korišćena za trgovinu sa Grcima i Italijanima, a razmjenjivala se i za druge namirnice (brašno, meso) sa stanovništvom kontinentalnog dijela Crne Gore.
Riba se Italijanima prodavala za novac ili trampila za ribarsku opremu. Početkom XX vijeka osnovane su i prve fabrike za preradu i soljenje ribe, najprije u Bijeloj 1907. godine. Fabrika za preradu ribe otvorena je i u kotorskom naselju Muo, i one su radile sa dobrim profitima sve do sedamdesetih godina XX vijeka.
U posljednjoj deceniji savremene crnogorske vlasti dale su ribarstvu službenu kategoriju “Privredna djelatnost”, mada je to ono uvijek i bilo, a dodijeljeno je resornom ministarstvo za poljoprivredu i ruralni razvoj.
U Crnoj Gori je na snazi Zakon o morskom ribarstvu i marikulturi, sa pratećim pravilnicima koji detaljnije uređuju tipove ribolova, alate i ostalo. Uglavnom je u pitanju “receptura” Evropske unije u vezi sa ovom oblašću.
U načinu funkcionisanja to izgleda usklađeno sa propisima EU. U zalivu i oko njega, ribari koriste tradicionalne alate, udruženi su u nekoliko udruženja, a svoja prava ostvaruju u saradnji sa Institutom, u dogovoru sa nadležnim ministarstvom. Posebnim pravilnikom oživljene su i zaštićene ribarske poste, kojih ima 107 prema poslednjim podacima.
Institut za biologiju mora u Kotoru stalno obavlja naučna istraživanja, monitoring resursa i ministarstvu daje preporuke za održivi razvoj ribarstva.
Takođe, Crna Gora je članica Generalne komisije za ribarstvo i učestvuje u kreiranju svih važnih odluka koje ovo tijelo donosi, a na temelju pomenutog Zakona o morskom ribarstvu i marikulturi, Sl. list CG 56/09 sačinjen je i Pravilnik o načinu obilježavanja, čuvanja, zaštite dijela obale koji se naziva Ribarska posta, Sl.list CG, 8/11.
Nanovo pokrenuti pregovori Crne Gore sa EU, ribarstvu daju posebna važnost, te je svrstano u posebno poglavlje pregovora – broj 13. Izgradnja ribarskih luka je jedan od uslova za ulazak Crne Gore u Evropsku uniju u okviru tog poglavlja.
Za sada u Crnoj Gori nema nijedne izgrađene ribarske luke, luke prvog iskrcaja ribe prema standardima EU (skladištenje, čuvanje ribe, čišćenje, vezivanje ribarske flote). Ništa od toga. A, bez luke, ribari ne mogu ni loviti, niti se baviti tom djelatnošću, ni imati bolja plovila. Zvanično, Crna Gora ima ogromne resurse ribe za komercijalni izlov plave ribe (sardela i inćun) kao i bijele ribe (oslić, barbun) koje su neiskorištena. Nezvanično, nije baš tako. Naime, uprkos vlastitom moru i njegovim resursima, Crna Gora uvozi ribu! I to je jedan od paradoksa ili, bolje rečeno, jedan od dokaza da briga države za ribarsku industriju ne postoji. Niti postoji kritična grupa stručnih ljudi koja bi preuzela odgovornost za stanje u ribarstvu. Uništavanje komercijalnog ribolova traje duže od 20 godina, kao proizvod nebrige, neznanja i nasilja koje se sprovodi nad ovom djelatnošću, tačnije nad svakim pokušajem ozbiljnog razvoja ribarske industrije. Zbog toga napreduje uvoz ribe (oko 20 miliona eura na godišnjem nivou i svake godine je u porastu).
Uvoziti ribu i riblje proizvode po toj cijeni a ne u ulagati u ribarsku industriju, govori samo jedno: krajnji korisnik uvozne ribe je žrtva uvoznih monopola, korupcije i administrativne paralize ove potencijalno primarne industrije u Crnoj Gori.
Bilo je i gorih pojava. U nedavnoj prošlosti, nadležne službe Crne Gore mapirale su čak 48 lokacija na kojima je krivolov dinamitom bio redovna pojava. Dakle, kako je to jedan lokalni komentator rekao-najopasniji i najdestruktivniji vid krivolova. Drskost tradicionalnih krivolovaca je otišla toliko daleko da je ugrozila i živote učesnika jednog međunarodnog sportskog događaja u proljeće 2017. godine u Budvi, nakon čega je počela ozbiljna borba protiv ove kriminalne djelatnosti.
Danas, nakon svega što je poznato o zatiranju ozbilje ribarske industrije, umjesto adekvatne akcije, nadležno ministarstvo se žali da bi lokalne vlasti radije vidjele turističke rizorte nego ribarske luke. Ni jedno ni drugo do sada nije bilo u nadležnosti lokanih samouprava.
Jedan bokeljski profesionalni ribar pominjao je prije par godina i problem sa jednom od najvećih crnogorskih firmi za distribuciju ribe koja ima svoju ispostavu u zalivu što baca još jedno svijetlo na ovaj problem: “…Imaju sve dozvole, ali vrlo dobro znaju da rade svoj posao, pa se Kotorani ne sjećaju kad su posljednji put vidjeli sardelu da je ušla u zaliv. To se dešava baš zbog toga što se na ključnim mjestima zaliv pregrađuje, čime se onemogućava migracija ribe- da dođe do prirodnog zaokruženja njenog ciklusa kretanja. Osim toga, imamo nesavjesne sportske ribolovce. Na nama je da se sa tim izborimo“.
Crna Gora u izlovu ribe u Jadranu učestvuje samo sa jedna odsto. Podatak koji bi trebalo da podigne na uzbunu. Nekada, uz pomorstvo, osnovna djelatnost Bokelja je bilo ribanje, a danas je to posao kojim se profesionalno u čitavoj Crnoj Gori bavi oko 200 registrovanih privrednih ribara (uključujući tu i ribare sa Skadarskog jezera).
Jedan poseban fenomen, takođe čini izuzetak od svih mediteranskih zemalja. Naime, količlina ribe u ishrani stanovništva u Crnoj Gori je mala, po nekoj statistici iznosi 4-5 kilograma po glavi stanovnika na godišnjem nivou. U tome prednjači Španija (oko 60 kg), Italija, Francuska (50 kg), Grčka slično tom prosjeku. Jedan od razloga je i skupa riba na crnogorskom tržištu, kao posledica svega prethodno rečenog.
„Nama treba da od vrtića, i od malih nogu počnemo sa edukacijom, i u kući i u obrazovnim ustanovama, da pričamo o zdravlju, da pričamo o ribarstvu, i da imamo percepciju da ribu treba jesti, da je ona zaista zdrava, ali samo treba regulisati njenu cijenu“ govorio je prije nekoliko godina doktor ihtiologije, potpredsjednik Generalne komisije za ribarstvo Mediterana, Aleksandar Joksimović. Da li ga je neko od nadležnih čuo?
Duže od dvije decenije, evidentna je potpuna ignorancija svih vlada Crne Gore prema ribarskoj industriji, pa je i Udruženja profesionalnih ribara na moru i Nacionalnog udruženja proizvođača ribe Crne Gore, “progovorilo” na ovaj način: “Došli smo u situaciju da će komercijalno ribarstvo kočama i plivaricama nestati a naše resurse u budućnosti će loviti moćna ribarska flota EU, jer su riblji resursi zajednički u EU“.
Iskustva susjedne Hrvatske sa Italijom, uoči ulaska u EU, još niko nije razmatrao, a tu se može mnogo toga naučiti. To, naravno, podrazumijeva pametne analize stručnih ljudi, a ne puko prepisivanje akata Evropske unije, u čemu je crnogorska državna administracija apsolutni šampion.
Jedna mala građanska organizacija,“Balkanski centar za istraživanje mora”, održala je u Kotoru takozvane radionice pod nazivom “Razumijevanje buke u podvodnom svijetu” i “Održive tehnike i prakse ribolova”, u period u od maja do juna ove 2024. godine, što je imalo za cilj promovisanje održivih praksi u morskom okruženju. Treća i četvrta radionica, usmjerena na održive tehnike i prakse ribolova, okupila je lokalne ribare i upoznala ih sa najsavremenijim tehnologijama za smanjenje prilova i prikazala održive metode ribolova koje daju prioritet očuvanju životne sredine.
To je treća dimenzija ove priče, takozvano ekološko ribarstvo. Ali, do njega treba stići. Tek sa potpunim razvojem ribarske industrije moguće je pričati o tome. Ali, i to je još jedan prilog u zbiru crnogorskih kontrasta, nesporazuma, “gluvih telefona”, individualnih akcija bez koordinacije sa širim spektrom učesnika u ovoj djelatnosti. Dokaz da svaka crnogorska vlada ima svoje liste prioriteta, ali su u nečemu sve one jedinstvene: ribarstvo im nije na toj listi. Kao ni pomorska industrija. Kao ni briga o resursima na dijelu Jadranskog mora koje pripada Crnoj Gori, a koje čini skoro jednu trećinu državne teritorije. Zato je, uprkos nesavršenoj Evropskoj uniji, put prema njoj životna nužnost, a ne parada i promocija. Crna Gora u tom smislu nema i ne može imati “plan B”.
Autor: Nikola Vlahović, pomorstvo.info
