Izvor fotografije: Shutterstock.com
Prije tačno 45. godina, 15. aprila 1979. godine (u 07:19 h), nebo i more imali su jedinstvenu nijansu plave boje. A, onda je za manje od nekoliko desetina sekundi, priroda pokazala svoje drugo lice: uslijedio je razorni zemljotres čiji je epicentar bio u dubinama Jadrana sa posljedicama na širokom prostoru južnog Jadrana i Crne Gore.
Razmjere tragedije postale su jasnije tek narednih mjeseci i godina. Neke posljedice su ostale trajne, ali u generaciji koja je zapamtila taj dan. Sve što se tada i kasnije dešavalo, moralo je da probudi iskonski strah od prirodnih sila i da u svakom čovjeku probudi svijest o tome koliko je pred njima mali i nemoćan.
Prošlo je, dakle, 45 godina od ovog, mnogo puta opisanog užasa, tek polovina jednog ljudskog vijeka, a već se vide posljedice kratke pameti u ime dugoročnih planova: upravo tamo gdje je razorni zemljotres iz 1979. godine srušio do temelja ili ozbiljno oštetio čitave gradove i naselja, u poslednjih tri decenije (nakon pada Jugoslavije) građeno je bez plana, kriminalno, samo da bude što brže, sa što manje brige i pameti, bez ozbiljnih građevinskih stručnjaka, bez mišljenja kvalifikovanih urbanista a često i bez ikakve validne dokumentacije.
Nije lijepo čak ni pomisliti, ali vrijedi opomenuti: danas bi jačina zemljotresa iz 1979. godine imala znatno tragičnije efekte. Jer, broj stanovnika je neuporedivo veći, broj novoizgrađenih takozvanih poslovno-stambenih „kula i čardaka“ nepoznat ali u stalnom porastu, a uzurpirano i zloupotrebljeno priobalje Boke Kotorske sa Budvom i čitava crnogorska obala od Igala do Ulcinja, potpuno paralizovana novim građevinskim divljaštvom.
Kako smo stigli dovde?
Nedokučivi putevi gospodnji, kako bi se tom metaforom reklo, doveli su u samo dvije godine (1979/1980) do potpunog preokreta života pod ovim nebom. Jer, nakon tog razornog zemljotresa i godinu dana kasnije smrti nekadašnjeg doživotnog predsjednika Jugoslavije, označila je kraj jedne epohe u kojoj je, osim ideologije i utopije, ipak postojao sistem i red u kome se znalo gdje je kome mjesto, ko šta radi i kako radi.
U strašno jutro 15. aprila 1979., osim uplašenog i katastrofom zatečenog naroda, dešavale su se i čudne individualne reakcije na potpuno iracionalnom nivou (poznati su tada bili slučajevi poput čovjeka koji je istrčao napolje i počeo da zaliva baštu dok se još zemlja tresla, ili jednog drugog koji je zgrabio televizor i sa njim „tražio zaklon“, pa i članova jedne sekte koja je već poslepodne krenula da kruži zalivom, najavljujući „sudnji dan“, što je, naravno, policija ubrzo spriječila).
Nizale su se u prvih 24 sata i neke druge scene, koje su bile dostojne svakog respekta: narod je strpljivo čekao na privremeni smještaj u kampovima, krenule su medicinske ekipe, sanitarne ekipe, inženjeri, stručnjaci svih profila i volonteri iz svih krajeva ondašnje Jugoslavije.
Crna Gora nije bila sama! Uz nju je bilo jedno veliko južnoslovensko bratstvo. Nakon 45 godina, tu činjenicu treba opet pomenuti, da se nikad ne zaboravi ko je bio uz narod Crne Gore kad je bilo najteže.
Ova mala zemlja ima rijetko, zapravo, jedinstveno iskustvo, ali, ima i jedno selektivno kolektivno pamćenje, jer je duboko potisnula ružne strane istorije, a fanatično traga za novim, časnim i poštenim identitetom.
Zemljotres iz 1979. godine, predstavlja jedan potpuni društveni, ekonomski, moralni i etički diskontinuitet, grubi prekid svake veze sa pređašnjim kulturnim, obrazovnim i vaspitnim sistemom. Narod koji se danas bavi identitetskim pitanjima, zapravo pati od posledica kolektivne traume nastale, simbolično ili ne, u ono mirno proljećno jutro 15. aprila 1979. godine.
Jer, ako je ta prirodna katastrofa bila najava nekih drugih ratnih, društvenih i socijalnih užasa koji će se tek desiti, onda se može slobodno reći da je taj datum „granični“. Datum sa kojim se jedna epoha nade i prosperiteta, završila. Jer, nikad više nakon toga moćno Brodogradilište Bijela nije bilo ono što je bilo, slavna kotorska „Jugooceanija“ takođe (uprkos tome što je osamdesetih u ovoj kompaniji bilo „još puno života“).
Hronika događaja govori da od 1978. do 1981. godine, “Jugooceanija”, nije mijenjala flotu, odnosno nije bilo nabavke novih ili polovnih brodova, niti je bilo prodaje ili rashoda postojećih.
Nepunih tri godine nakon zemljotresa, ova tada moćna pomorska kompanija u eksploataciju uvodi novosagrađene brodove za prevoz generalnog tereta i kontejnera (u pitanju su bili brodovi „Herceg Novi“, „Tivat“ i „Risan“). Riječ je bila o polukontejnerskim brodovima tipa “Monsun II”, nosivosti po 14.719 tona i pojedinačnog kapaciteta 317 kontejnera.
Građeni su u brodogradilištu “Wrnemunde” u Rostocku u tadašnjoj Istočnoj Njemačkoj, gdje su do 1982. godine za “Jugooceaniju” izgrađeni još i polukontejnerski brodovi “Durmitor“ i „Lovćen“, pojedinačne nosivosti 17.250 DWT, kapaciteta po 604 kontejnera.
Da nesreća nikad ne ide sama, govori i slučaj kad je “Jugooecanija” u jesen 1981. godine pretrpjela gubitak broda (drugi gubitak u svojoj istoriji), starog trampera “Boka”, koji se zbog grube greške u navigaciji, u noći 26. oktobra te godine u punoj brzini nasukao na obalu poluostrva Pelješac gdje je i napušten. Dio broda je kasnije isječen, ali se najveći dio “Boke” i danas nalazi na mjestu nasukanja i počiva na dubini od 5 do 12 metara. Danas je to jedna od najatraktivnijih wreck diving lokacija u južnom dijelu Hrvatske.
Pred raspad Jugoslavije, flota “Jugooceanije” imala je flotu trgovačke mornarice od 26 brodova ukupne nosivosti 780.771 DWT, i prosječne starosti 14 godina. Od njenog osnivanja pa sve do kraja one „velike“ države, uvijek je bila u finansijskom dobitku, nikada na gubitku.
Sve što se nakon toga desilo sa ovom čuvenom kompanijom, zaslužuje jedan drugi pripovjedački žanr, filmsku priču ili stručnu studiju.
Trajne posljedice događaja od 15. aprila 1979. godine, doživjelo je i već pomenuto Brodogradilište Bijela, koje je, osim ozbiljnog stradanja u tadašnjem zemljotresu, kasnije stradalo i u raznim političkim i finansijskim manipulacijama, da bi konačno i nestalo u takozvanoj tranziciji.
Isto ovo može se reći za sve ondašnje državne hotele (od Igala do Ulcinja) od kojih je većina bila „sezonska“, a sezona im je, eto još simbolike, uvijek počinjala 15. aprila kad bi već prvi gosti iz Evrope i čitavog svijeta bili u njima.
Godine koje su uslijedile nakon prirodne katastrofe (prirodne, ali čovjeku tako neprirodne i neprihvatljive), donijele su jednu temeljnu promjenu društva u Crnoj Gori. Razlog je bio i veliki novac koji je sa svih strana u vidu humanitarne pomoči dolazio, što u državnu kasu što u privatne ruke, u vidu jeftinih kredita i bespovratnih sredstava za obnovu kuća, zgrada, stanova…
Prvi put se pojavljuju oni koji su vješto iskoristili taj novac, koji su već bili neka vrsta nove klase, sa više nekretnina, ali i oni koji nisu bili svjesni da su preko noći postali beskućnici, raseljeni u zapuštenim kampovima i „na čekanju za stambeno rješenje“.
Bio je to početak raslojavanja najsiromašnijih i najbogatijih koji su ovoj maloj državi podmetnuli krizu identiteta. Tu navodnu krizu identiteta danas konzumiraju samo najsiromašniji, po „akcijskim“ cijenama.
I, kad je ta vrsta društvenog raskola postala jasna, bilo je već kasno: stigli su protagonisti lažne demokratije, ovlašteni čuvari državne blagajne, vođe navodnog liberalnog, a ustvari surovog, kriminalnog kapitalizma.
Sve je ovo bilo jasno već u prvim godinama nakon razornog zemljotresa 1979., ali je vjera u ondašnju državu i njene pravedne ciljeve bila jača.
Iz toga bi današnji čovjek mogao da izvuče jednostavne pouke, ako već ne zna da se posluži urođenim oportunizmom dinarskog mentaliteta, zahvaljujući kojem je ovaj narod opstao vijekovima tu gdje jeste.
Jer, na vidiku nema nikakvih naznaka da će u skorije vrijeme doći do kulturno-prosvjetne revolucije u Crnoj Gori, do jedne nove svijesti koja bi, recimo, označila kao prioritet očuvanje jadranske obale, podizanje nautičkog turizma na najviši novi, aktiviranje makar jedne pomorske kompanije koja bi bila konkurentna.
Vrijeme od 45 godina je sasvim dovoljno dugo da se uoče sve anomalije nastale nakon prirodne a kasnije i društvene katastrofe. Hoće li za pet godina, kad bude tačno 50 godina od zemljotresa iz 1979. godine, Crna Gora biti u Evropskoj uniji?
Hoće li tada još uvijek biti EU i ako je bude u bilo kojoj formi, hoće li ovaj narod biti drukčiji nego što je danas? Da nekim čudom povjeruje u svoje mogućnosti? Ili će Crna Gora i njen narod ostati nijemi posmatrači demografskih promjena, gdje strani investitori više nisu samo investitori nego u skorijoj perspektivi i punopravni građani, sa značajnim procentom uticaja na društvena zbivanja.
Trusno područje na kome čitav region leži, ne samo Crna Gora, nalazi se u sličnim dilemama. Ali, makar ne grade Novi Beograd u sred Budve, sa oblakoderima do nebesa. I, makar brinu o svojim starim gradovima i kulturnom naslijeđu, i ne dopuštaju da im propada kao što drevni Kotor polako, otmeno propada, jer je „neko gore“ slijep i gluv na molbe „onih dolje“. Jer, ovako kako je danas, ovaj antički dragulj pašće „sam od sebe“ i bez zemljotresa.
Na dan 15. aprila 1979. podine, kasno popodne, pala je biblijska kiša, bio je skoro potop, a najmračniji oblaci nadvili su se nad Bokom Kotorskom. Japanski stručnjaci, seizmolozi, utvrdili su da je došlo do „oslobađanja ogromne energije“ usled tektonskog poremećaja, pa je to bio uzrok nagle promjene vremena.
Nijedno drugo objašnjenje nije toliko precizno kao ovo, za sve što se kasnije desilo: za civilizacijski potop Boke Kotorske, za jedan antiekonomski, antikulturni i uopšte destruktivni proces i za „oslobađanje jedne ogromne energije“ iz razularene i nevaspitane družine koja je čistim nasiljem došla do statusa takozvane nove klase i njoj pripadajućih privilegija.
Samo jedan ozbiljan društveni potres, koji bi pročistio sve, od kulture i prosvjete do pomorske industrije, od ekologije do turizma, mogao bi da učini Crnu Goru novom ali opet i onom moralnom, ispravnom i uspravnom, kakva je nekad i bila dok je riječ imala težinu.
Autor: Nikola Vlahović, pomorstvo.info
